Van terrorist tot knuffeldier
Hoe werd in de politiek, de pers en de publieke opinie tegen Mandela aangekeken?
Een kleine halve eeuw geleden hadden weinig mensen in Nederland van Mandela gehoord. Als hij al ter sprake kwam, werd hij vaak afgeschilderd als 'terrorist'. Of hij werd afgedaan als iemand die er niet toe deed - hij zat immers levenslang gevangen op Robbeneiland.
In Zuid-Afrika zelf had Nelson Mandela rond 1960 faam verworven als de 'Zwarte Pimpernel': de man die de politie steeds te slim af was met wisselende vermommingen. Mandela was een van de leiders van het verboden Afrikaans Nationaal Congres (ANC). In 1962 werd hij gearresteerd en tot vijf jaar cel veroordeeld. Aan zijn veroordeling en het ondergronds verzet tegen de apartheid werd in Nederland wel aandacht besteed.
Rivoniaproces
Van de overgebleven ANC-kopstukken werd het merendeel in 1963 opgepakt. In het beruchte Rivonia-proces moest Mandela opnieuw terechtstaan, als 'aangeklaagde nummer 1'.
De apartheid was internationaal onderwerp geworden van protesten, diplomatie en VN-resoluties. In de Verenigde Naties keerde Nederland zich over het algemeen tegen strenge anti-apartheidsresoluties. De Pacifistisch Socialistische Partij en de Partij van de Arbeid stelden meermalen Kamervragen over de Nederlandse onverschilligheid ten aanzien van het Rivonia-proces. Maar 'op grond van de nauwe banden welke tussen beide volkeren bestaan' dacht minister Luns er niet over om op regeringsniveau stappen te ondernemen.
Inmiddels wist men wel wie de 'Zwarte Pimpernel' was. Nederlandse kranten hadden het over 'de negerleider Nelson Mandela en acht medebeklaagden.' Mandela’s slotrede voor zijn rechters werd uitvoerig aangehaald, en er werd bericht over internationale protesten. Binnen Nederland klonken zulke protesten ook, zij het niet uit de mond van de regering.
Mandela en ANC uitgespeeld?
In Nederland zag men Mandela en zijn ANC-collega’s niet als een toekomstige leidersgeneratie.
Volgens de Nederlandse ambassade in Pretoria had het ANC 'geen aanhang' meer. In Den Haag trad intussen een nieuwe regering aan, en premier Joop den Uyl ontving in 1975 wel Oliver Tambo, de ANC-president in ballingschap. De verschillende takken van de groeiende beweging tegen de apartheid zorgden er in de jaren zeventig voor dat Mandela in Nederland niet geheel vergeten werd.
Groeiend symbool
In 1978 zond de VARA een tv-portret uit van de gevangen leider, ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag. Mandela, zo werd gezegd, is monddood gemaakt 'maar toch het belangrijkste symbool van de Zuid-Afrikaanse vrijheidsstrijd gebleven.'
Nederlandse kijkers werden opgeroepen om Nelson en Winnie Mandela een felicitatie te sturen. Minister van Buitenlandse Zaken Van der Klaauw (VVD) maakte in 1980 geen tijd vrij om 56.000 handtekeningen in ontvangst te nemen, maar later zei hij wel dat Mandela 'in zijn achttienjarige gevangenschap meer dan wie ook de oppositie van de zwarte Zuidafrikanen tegen de apartheid' belichaamde. Winnie Mandela zette in die dagen de strijd van haar man buiten de gevangenis voort. Haar verhaal werd in Nederland populair, mede dankzij het boek Een stuk van mijn ziel.
Roep om vrijlating steeds sterker
NRC Handelsblad schreef in 1985: 'Mandela’s enorme aanzien onder de zwarte bevolking en zijn groeiende reputatie elders in de wereld zijn een groot politiek probleem geworden voor de regering in Pretoria.' Op de Nederlandse televisie waren steeds vaker programma’s over Nelson Mandela en zijn familie te zien, met als hoogtepunt het 'Free Mandela'-popconcert dat in 1988 ter ere van Mandela's zeventigste verjaardag in Londen werd gehouden. Een Engelse hit met de titel 'Free Nelson Mandela' had voorjaar 1984 al wekenlang in de Nederlandse top-30 gestaan. Voetballer Ruud Gullit droeg in 1987 zijn prijs als Europees voetballer van het jaar op aan Nelson Mandela, en hij nam zitting in het internationale 'Nelson Mandela Reception Committee' – want Mandela’s vrijlating hing in de lucht. Ook in Nederland werd een 'Welkom Mandela Comité' opgericht.
De nieuwe president De Klerk luide het einde van de apartheid in. Hij liet Nelson Mandela onvoorwaardelijk vrij. Zondagmiddag 11 februari 1990 liep Mandela aan de hand van Winnie als vrij man de gevangenis uit. Ook in Nederland zaten mensen urenlang aan de tv gekluisterd en ging men de straat op om feest te vieren.
Niet naar Nederland?
Een paar maanden later maakte het Mandela-paar een rondreis door Europa. Aanvankelijk was Mandela niet van plan om Nederland te bezoeken. Met minister Van den Broek op Buitenlandse Zaken behoorde Nederland inmiddels tot de westerse landen die zich het minst inzetten voor de vrijheidsstrijd in Zuid-Afrika. Zo kon het gebeuren dat minister van Financiën en vice-premier Wim Kok de eerste Nederlandse bewindspersoon was die – als vice-voorzitter van de Socialistische Internationale – Mandela ontmoette, in Duitsland.
En zo was vervolgens in de pers te lezen hoe het Kok was die Mandela zover kreeg, dat deze zijn reisschema bijstelde. Mandela werd op 16 juni 1990 in Nederland ontvangen door koningin en regering en door tienduizenden toegejuicht toen hij met zijn vrouw Winnie op het balkon verscheen van de Amsterdamse Stadsschouwburg. Mandela pleitte voor het handhaven van de sancties tegen het apartheidsbewind.
Vrede?
De regering leek het nog steeds logischer te vinden met het blanke bewind te praten dan met een bevrijdingsbeweging. Minister Van den Broek en premier Lubbers wilden in 1992 graag een officieel bezoek brengen aan Zuid-Afrika. Het ANC werd niet geraadpleegd of zelfs maar op de hoogte gesteld. De reis werd toch maar afgeblazen, toen bleek dat Mandela het tweetal niet wenste te ontvangen. De Nobelprijs voor de Vrede ging in 1993 naar Mandela en de Klerk samen. In de pers klonken gemengde reacties: had Mandela de prijs niet alléén verdiend, in plaats van samen met de man die hem weliswaar had vrijgelaten, maar die ook verantwoordelijk werd gehouden voor het nog steeds voortdurende apartheidsgeweld?
Gesprekspartners op niveau
De voorafgaande tientallen jaren liep de lijn tussen Nederland en Nelson Mandela vooral via solidariteitsacties van activisten en comités. Nu stonden in Nederland gesprekspartners op het hoogste niveau voor Mandela in de rij. In april 1994, na de eerste democratische verkiezingen, werd Mandela president van Zuid-Afrika. Koningin Beatrix en prins Willem-Alexander brachten Mandela twee jaar later een officieel bezoek; de Volkskrant schreef toen dat het toch 'het gelijk van de anti-apartheidsactivisten' was geweest 'dat het hare majesteit nu mogelijk maakte Mandela en de zijnen met geheven hoofd tegemoet te treden.'
Eerbetoon
In 1999 bracht Mandela weer een bezoek aan Nederland. Hij werd eredoctor aan de Leidse universiteit en kreeg de Gouden Medaille van Amsterdam.
In 2003 werd een serie postzegels uitgegeven ter gelegenheid van zijn 85ste verjaardag. Het zijn maar een paar voorbeelden van het eerbetoon dat hem ten deel viel. Zo kon De Gelderlander in 2002, toen Mandela in Middelburg de Rooseveltprijs zou worden uitgereikt, over hem schrijven: 'Hij is het universele knuffeldier. Bij leven heilig verklaard. In een wereld die het sinds zijn vrijlating in 1990 zonder leiders, ideologie en richting moet doen, vervult Nelson Mandela de rol van moreel opperhoofd. Iedereen wil hem zien, iedereen wil met hem op de foto en iedereen wil hem een prijs geven.'
Zie ook: Naar Mandela vernoemde pleinen, bruggen en meer.
Het uitgebreide verhaal over de geschiedenis van Mandela in Nederland: van terrorist tot knuffeldier is te downloaden als pdf (2 Mb).
