loonuitbetaling in beeld
In Wages and Currency. Global Comparisons from Antiquity to the Twentieth Century, een interdisciplinair onderzoeksproject vanuit de sociaal-economische geschiedenis en de munt- en penningkunde, is aangetoond dat patronen in de geldcirculatie en de uitbetaling van lonen en salarissen onderling samenhangen.
Klik op de afbeelding voor een grotere afbeelding en meer informatieBeeldmateriaal van de praktijk van loonuitbetaling in het verleden is nauwelijks voor handen. De weinige beelden waarop uitbetaling van munten te zien is hebben doorgaans betrekking op bedeling, bijvoorbeeld aan de inwoners van Rome (ill 1) in de oudheid, of op betaalmomenten op markten, bijvoorbeeld in het klassieke China (ill 2). Beelden van betaaltransacties voor geleverde arbeid of diensten zijn nog schaarser. De weinige beschikbare documenten stammen voornamelijk uit de afgelopen twee eeuwen en dan met name van het westelijk halfrond.
Loonuitbetalingen kunnen zowel individueel (ill 3-5) als collectief (ill 6) geschieden.
De logistiek van loonuitbetaling in grote bedrijven draaide rond het loonzakje (ill 7), dat gevuld moest worden (ill 8) en op betaaldag aan de juiste persoon overhandigd diende te worden (ill 11).
Kleinschalige bedrijven deden een beroep op de geldwisselaar om de benodigde munteenheden en fracties te bemachtigen (ill 10). De werkgever moest op betaaldag in principe het exacte bedrag uitbetalen, want de werknemer werd niet geacht over wisselgeld te beschikken (ill 11). Als bepaalde munten ineens uit de roulatie werden genomen, zoals aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, dan liet zich dat meteen gevoelen in het loonzakje (ill 12-13).
Wereldwijd zijn twee muntsystemen tot ontwikkeling gekomen: in Oost-Azië werd uitsluitend klein kopergeld ('cash' geheten) gemaakt dat - dankzij het gaatje in het midden - aan een streng tot een grotere eenheid geregen kon worden; in Zuid-Azië, West-Azië, Europa en ten slotte overal kwam het muntsysteem met verscheidene eenheden tot ontwikkeling. Onderzoek laat zien dat in dit laatste geval de loontrekkers - ongeacht of hun loon per dag, per week of om de veertien dagen werd uitgekeerd - hun loon uitbetaald kregen in geldeenheden die de waarde vertegenwoordigen van een half, een heel of twee daglonen. Die geldeenheden domineerden aantoonbaar de muntproductie en -circulatie. Als voorbeeld moge dienen de praktijk in de Nederlanden tussen 1200 en 1900 (ills 16-17).
Eeuwenlang geschiedde de loonuitbetaling in de vorm van munten. Vanaf het begin van de twintigste eeuw echter kwam daarvoor papiergeld in zwang (ill 18). Maar ook deze betaalwijze verloor aan betekenis toen giro- en banktransacties hun intrede deden in het gewone, dus niet alleen aan de handel gerelateerde, betaalverkeer. De overgang van uitbetaling in contanten naar girale of bank-transacties begon in de Verenigde Staten (ill 19) en kwam na de Tweede Wereldoorlog via Groot-Britannië naar andere welvarende landen in West-Europa. Zo verdween het loonzakje in dit deel van de wereld al snel uit beeld.
In het kader van het Global Labour History project (zie het boek Global Labour History en de tekst Prolegomena) rijst nu de vraag in hoeverre veranderingen in de circulatie van kleine en middelgrote munteenheden een indicatie geven voor de wijze van loonuitbetaling. Vooral wanneer andere mogelijkheden voor de bestudering van loon en arbeid ontoereikend zijn of ontbreken is dit een interessante bron. Dit geldt met name voor niet-Europese gebieden vóór de twintigste eeuw.
Tekst en samenstelling: Jan Lucassen, 16-02-2008
Bronnen en meer informatie:
- Lucassen, Jan (ed), Wages and Currency. Global Comparisons from Antiquity to the Twentieth Century. International and Comparative Social History, vol.10. Bern [etc.]: Peter Lang, 2007. ISBN 978-3-03910-782-7, 474 pp.
- Lucassen, Jan, Loonbetaling en muntcirculatie in Nederland (1200-2000) in: Jaarboek voor Munt - en Penningkunde 86, 1999, (1-69), Amsterdam. IISG signatuur: Bro 4166/1
- List of Datafiles of Historical Prices and Wages onderhouden door Jan Luiten van Zanden
- A Global Collaboratory on the History of Labour Relations in the period 1500-2000
- Geldmuseum Utrecht