Marx' Kapital maakte een veelbewogen reis voordat het in 1938 veilig in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis arriveerde. De oorsprong ligt in het British Museum, waar Marx de aantekeningen voor zijn uitputtende studie verzamelde.
Naar buiten toe hield Marx tijden lang stug vol dat zijn boek bijna af was, maar niets was minder waar. Steeds weer zag hij nieuwe ontwikkelingen in de wereld die hij wilde overdenken en verwerken alvorens zijn manuscript in te kunnen leveren. Eind 1865 had hij een ontwerp, een manuscript vol onleesbare krabbels van 1200 bladzijden. Het maken van een schoon exemplaar voor de uitgever nam daarop het hele volgende jaar in beslag.
Royalties
In april 1867, bijna twee jaar later dan beloofd en nadat hij er zestien jaar aan had gewerkt, bracht Marx het manuscript naar de uitgever in Hamburg. Om het aan de man te brengen schreef zijn trouwe compagnon Engels, die overigens bang was dat de ‘populus’ het allemaal niet zou kunnen bevatten, anoniem recensies van Kapital voor tenminste zeven tijdschriften. Desondanks bleef het aanvankelijk stil rond Das Kapital. Pas met de eerste vertaling, de Russische in 1872, beleefde het zijn eerste succes. Na Marx’ dood in 1883 kwamen de eerste royalties eindelijk binnen: 12 pond na 16 jaren circulatie. Deel II en III werden na Marx’ dood verzorgd door Engels, de enige die de weg wist in zijn aantekeningen en zijn handschrift kon ontcijferen. Ze verschenen respectievelijk in 1885 en 1894 in Duitsland.
Nibelungenlied
Engels had testamentair bepaald dat de papieren nalatenschap van Marx en Engels na zijn dood (in 1895) over verschillende personen verdeeld zou worden. Het Parteiarchiv van de SPD, een bibliotheek en handschriftenverzameling, wist na een reeks verwikkelingen het grootste deel van de papieren uiteindelijk te verwerven (1901). De beroemde socialistische theoreticus Karl Kautsky vergeleek in de jaren ’30 de lotgevallen van de Marx-Engels papieren met het Nibelungenlied.
Na Hitlers aantreden werd medio april 1933 de nalatenschap eerst verstopt in rollen behangselpapier en daarna in etappes Duitsland uit gesmokkeld. Verborgen in rugzakken en vouwkano's van partijgenoten reisden ze in het diepste geheim via Flensburg naar een safe van de Arbeidernes Landbank in Kopenhagen. De SPD-in-ballingschap, die een heenkomen had gezocht in Parijs, zag zich uit geldnood gedwongen het Parteiarchiv te koop aan te bieden. Er volgden zenuwslopende onderhandelingen over de aankoop. Aanvankelijk leek het Instituut voor Marxisme-Leninisme uit Moskou aan het langste eind te zullen trekken, maar op het moment suprême werd de Russische delegatie naar huis teruggeroepen. De eerste onderhandelaar van de delegatie, Nikolaj Boecharin, zou daar ten prooi vallen aan Stalins zuiveringen.
IISG
Op 19 mei 1938 ten slotte kocht Nehemia de Lieme, directeur van de Centrale Arbeiders Verzekerings- en Depositobank, als zaakwaarnemer voor het IISG de verzameling voor 72.000 gulden (nu ongeveer 643.000 euro). De bibliothecaresse van het IISG reisde terstond naar Kopenhagen af om de papieren in ontvangst te nemen en te verschepen naar Amsterdam. Al in de loop van 1938 was het IISG begonnen zijn belangrijkste archieven naar Engeland te brengen. Ook de Marx-Engels papieren overleefden daar de oorlog, eerst in Harrogate, daarna in Oxford, om nadien voor de tweede maal naar Amsterdam te komen. Het Jaarverslag 1938 meldde de aanwinst vol trots.
Operatie Gomorrah
Terwijl het archief veilig in Engeland berustte, werd het oorspronkelijke manuscript van Das Kapital I door de Britse Royal Air Force naar de filistijnen geholpen. Nadat de eerste editie gedrukt was, was het manuscript achtergebleven in de archieven van de Hamburgse uitgever Meissner. In juli 1943 vernietigden zware bombardementen van de RAF en daarop volgende vuurstormen de havenstad vrijwel geheel. ‘Operatie Gomorrah’ kostte naar schatting 42.000 mensen het leven. Ook de kantoren en archieven van Meissner werden met de grond gelijk gemaakt. Marx’ eigen exemplaar van het Kapital, voorzien van zijn handgeschreven kanttekeningen, noten en correcties met het oog op de tweede editie (1872), komt het dichtste bij het oorspronkelijke manuscript.
UNESCO
Het Marx-Engels archief maakt nu deel uit van een digitaliseringsproject van het IISG dat in 2015 afgerond zal zijn. De masterfiles worden opgeslagen in een digital repository, de documenten zullen door iedereen te raadplegen zijn via de website van het IISG, Europeana en andere platforms. In juni 2013 besloot de UNESCO Marx’ persoonlijke exemplaar van Das Kapital I en het ontwerp Communistisch Manifest op te nemen in het International Memory of the World Register. De Internationale Marx-Engels Stiftung bereidt een wetenschappelijke uitgave van de werken van Marx en Engels voor.