De Federación Anarquista Ibérica (FAI) begon in 1927 als een ondergrondse organisatie van Spaanse en Portugese anarchisten en werd een toonaangevende factor in de machtige Spaanse vakbondskoepel Confederación Nacional del Trabajo (CNT). Meestal wordt de FAI in één adem genoemd met de CNT. De FAI zag het als haar taak de CNT op de juiste anarchistische koers te houden en te ontdoen van communistische of reformistische leden. De FAI organiseerde opstanden tegen de Tweede Republiek en speelde een hoofdrol in de Spaanse Burgeroorlog.
Tot medio jaren '30 was de FAI een los netwerk van grupos de afinidad. Deze 'affiniteitsgroepen' - een traditionele organisatievorm onder anarchisten - bestonden uit 5 tot 10 mensen die de zelfde ideologie er op na hielden en vaak ook door familie- of andere relaties aan elkaar verbonden waren. De grupos de afinidad organiseerden zich in lokale federaties, die weer aangesloten waren bij regionale organen, die op hun beurt contact onderhielden met de top van de organisatie. Een legendarische groep was Los Solidarios, in de vroege jaren '20 opgericht door Buenaventura Durruti en Francisco Ascaso. Los Solidarios deed aan sabotage, aanslagen op werkgevers en hoge functionarissen en pleegde diefstal om stakingen te kunnen financieren. Na een periode van ballingschap werden zij beschuldigd van een aanslag op koning Alfonso en generaal Primo de Rivera in Parijs (1926). Dankzij een internationale solidariteitscampagne werden ze bevrijd en weken ze uit naar België. In1931 keerden ze terug naar Spanje. Bij hun officiële toetreding tot de FAI wijzigde de groep de naam in Nosotros ('Wij').
In 1932 en 1933 organiseerde de FAI een reeks gewapende opstanden tegen de Republiek op het platteland in delen van Catalonië, Aragon, La Rioja en Andalusië. Daarbij luidde een aanval op het plaatselijke politiebureau en bevolkingsregister de komst van het 'libertair communisme' in. Volkscomité's werden aangewezen om bestuurlijke en militaire taken te verrichten en geld werd afgeschaft. Onveranderlijk leidden deze acties tot de komst van militaire politie en repressieve maatregelen die de anarchisten op de vlucht deden slaan, en uiteindelijk werd de FAI er als organisatie vooral door uitgehold. In mei 1936 schafte het 4de Congres van de FAI in Saragossa deze revolutionaire tactiek dan ook af.
De hoogtijdagen van de FAI begonnen in juli 1936, toen zij samen met de CNT, nu ook officieel gelieerd door het verbindingsstreepje - (CNT-FAI), successen boekte tegen Franco's troepen tijdens diens militaire opstand, die het begin van de Burgeroorlog vormde (17 juli 1936). Nu door de oorlogstoestand de structuur van de staat wankelde, wist de FAI in de achterhoede libertaire hervormingen door te voeren. Industriële- en agrarische collectieven kwamen van de grond in Catalonië, oostelijk Aragon en Valencia. Ook participeerde de FAI in politiek geweld tegen rechts.
In weerwil van de antiparlementaire traditie van het anarchisme traden leden van de CNT-FAI toe tot de regeringen van de Republiek en van Catalonië (herfst 1936). Het leidde tot een diepgaand conflict met de achterban, dat zich verdiepte in mei 1937, tijdens de straatgevechten in Barcelona tussen de FAI en de dissidente Partido Obrero de Unificación Marxista (POUM) tegen de orthodoxe communisten en de politie. De nieuwe regering Juan Negrín die daarop aan het bewind kwam opereerde zonder de CNT-FAI en ontmantelde bestaande collectieven. In juli 1937 verruilde het congres van de FAI de losse groepenstructuur voor een federale organisatie. Het congres keurde ook deelname in staatsinstellingen in principe goed.
Deze innerlijke tegenstrijdigheid versnelde de neergang van de FAI en de hele libertaire beweging. Na de burgeroorlog volgde een periode van brute onderdrukking door de franquistische politie, die de FAI in al haar verschijningsvormen nagenoeg te gronde richtte. De FAI opereerde vanuit ballingschap en kende een grote interne verdeeldheid. Het archief van het centrale bestuursorgaan van de FAI, het Comité Peninsular, berust op het IISG, evenals de archieven van de CNT en veel andere Spaanse libertaire organisaties en personen.
De FAI bestaat nog steeds en geeft het tijdschrift Tierra y Libertad uit.
Meer informatie in de inventaris van de FAI archieven.
Met dank aan Eduardo Romanos