Terwijl in Hitler-Duitsland wetenschappers hun baan verloren omdat ze Joods waren, of om andere reden ongewenst, zaten in Turkije de universiteiten om westerse geleerden te springen.
Onder leiding van Kemal Atatürk was in 1922 een moderniseringsproces in gang gezet waarbij de ogen westwaarts werden gericht.
Een drastische reorganisatie van de universiteiten hoorde hierbij.
Met behulp van een in Zwitserland residerend bemiddelingsbureau wisten honderden hoogopgeleide Duitsers, later ook Oostenrijkers, vanaf 1933 weg te komen richting Istanboel en Ankara.
Onder hen veel medici, juristen en economen, maar ook musici als Paul Hindemith, die in Ankara een conservatorium op zou richten.
De Duitsers waren welkom onder de voorwaarde dat ze snel Turks zouden leren en er alles aan zouden doen om kennis aan de Turken over te dragen.
Dat gebeurde door handboeken te schrijven en kenniscentra en instituten in te richten. Al met al hebben deze nieuwkomers in meer of mindere mate bijgedragen tot de opbouw van het moderne Turkije. In het licht van wat er nu in Turkije gebeurt is deze Duitse bijdrage aan de wording van de modern Turkije ineens een bijzonder actueel thema geworden.
De aanstelling gold voor vijf jaar, maar Hitler bleek van langere adem, en de meeste migranten bleven tot na de wereldoorlog (Turkije was daarin neutraal gebleven). In de jaren ’30 waren er aan de Turkse universiteiten meer Duitse docenten dan Turkse, en ze waren meestal van Joodse origine. Het deed een ambtenaar van het Hitlerregime, die in mei 1939 een dienstreis naar Turkije maakte, verzuchten dat de Universiteit van Istanboel ‘ total verjudet’ was. Het droeve woord heimatlos integreerde als haymatloz in het Turks; beide in de betekenis van ontheemd.
De econoom Fritz Neumark (1900-1991) emigreerde in 1933 naar Istanboel, waar hij twintig jaar lang aan de universiteit doceerde, vijf handboeken in het Turks publiceerde en een belastinghervorming mede voorbereidde.
Neumark reisde na de oorlog verder naar Amerika, om uiteindelijk toch naar Duitsland terug te keren. Want: “Heimweh hatten wir nach der Landschaft und vor allem nach unserer Sprache”, schrijft hij Zuflucht am Bosporus, zijn herinneringen aan het Exil.*
Behalve de taal was er het probleem dat de universiteiten overbevolkt waren.
Wie pech had en aan eerstejaars lesgaf, moest duizend schriftelijke tentamens per semester nakijken. En dan bleven er nog een paar honderd over voor het mondeling.
Het waren geen onoverkomelijke problemen, want Neumarks herinneringen aan zijn Turkse tijd zijn zeer positief, net als die van andere emigranten.**
Traugott Fuchs, Junger Türke (wikimedia); Traugott Fuchs was taalkundige en schilder. Hij bleef van 1934 tot zijn dood in 1997 in Istanboel.
*Fritz Neumark, Zuflucht am Bosporus. Deutsche Gelehrte, Politiker und Künstler in der Emigration 1933-1953 (1980); Boğaziçine Sığınanlar. Türkiye'ye İltica Eden Alman Bilim, Siyaset ve Sanat Adamları 1933-1953 (2008). (Nieuwe acquisities voor de bibliotheek IISG)
**Philipp Schwartz, Notgemeinschaft. Zur Emigration deutscher Wissenschaftler nach 1933 in die Türkei (Marburg 1995)
Haymatloz : Exil in der Türkei 1933-1945 : eine Ausstellung des Vereins Aktives Museum und des Goethe-Institutes mit der Akademie der Künste. (Berlin 2000)
Margreet Schrevel