De volkstellingen van 1829 en 1839
Bij Koninklijk Besluit van 29 september 1828 werd bevolen tot een algemene volkstelling in het jaar 1829 die elke tien jaar daarna vernieuwd zou moeten worden. Deze eerste algemene volkstelling 'nieuwe stijl' - er waren 'minder bruikbare' tellingen aan vooraf gegaan - werd gehouden van 16 november tot 31 december 1829. Voor de volkstellingen van 1829 werd - zoals dat ook het geval zou zijn voor de telling van 1839 - een modelformulier voorgeschreven waarin gevraagd werd naar naam en voornaam, ouderdom, geboorteplaats, geslacht, burgerlijke staat, godsdienstige gezindte en beroep. Deze formulieren werden rondgedeeld door zogenaamde wijkbodes of buurtschouten, ook wel wijkmeesters genoemd. Dezelfde wijkbodes, al dan niet geholpen door een zogenaamde teller, droegen ook de zorg voor het ophalen van de formulieren en hielpen in geval van het niet kunnen lezen of schrijven van een bewoner bij het invullen er van. De ingevulde formulieren werden per wijk verzameld en verwerkt in zogenaamde volkstellingsregisters. Bij de volkstellingen van 1829 en 1839 betrof het een telling van de werkelijke bevolking, dat wil zeggen: een telling van de bevolking die werkelijk woonachtig was in de gemeente, of die daar gewoonlijk woonde, dus zonder de tijdelijk aanwezige bevolking maar met de tijdelijk afwezigen.
De Utrechtse volkstellingen van 1829 en 1839
De Utrechtse volkstellingsregisters kunnen geraadpleegd worden in Het Utrechts Archief (HUA) (op microfiche). Volkstellingsregister 1829: 'bevolkingsregister der gemeente volgens de volkstelling van 1829', HUA IV, 548; volkstelling 1839: 'bevolkingsregister der gemeente volgens de volkstelling van 1839', HUA IV, 468.
De database
De database bevat alle in het buitenland geboren inwoners van Utrecht, dat wil zeggen, het bevat alle personen die in de Utrechtse volkstellingsregisters van 1829 en 1839 zijn opgenomen en een buitenlandse geboorteplaats hebben opgegeven. Aangezien er geen geboorteland werd gevraagd, is dat - uitgaande van de geboorteplaats - aan de nieuwkomers toegekend. Bij deze toekenning zijn de huidige landgrenzen gehanteerd. Voor vrijwel de gehele database geldt dat het een letterlijke transcriptie van de tekst in het volkstellingsregister betreft. Namen, plaatsen en beroepen zijn vermeld zoals dat ook in de oorspronkelijke tekst het geval was, alleen straatnamen en vanzelfsprekend ook de geboortelanden zijn 'vernieuwd' en uniform in de database opgenomen.
De meeste velden van de database wijzen voor zichzelf, maar voor enkele velden is een toelichting noodzakelijk. Bij het veld huwelijkse staat (alleen voor 1829 van toepassing) zijn er vijf mogelijke variabelen. Ongetrouwd is 'o', getrouwd met een Nederlander 'n', getrouwd met een buitenlander 'b', getrouwd maar partner niet in de stad aanwezig 'x' en wanneer een persoon weduwe of weduwnaar was 'w'. Bij het veld beroep betekent 'zb' zonder beroep. Bij religie zijn er verschillende afkortingen gebruikt: 'ger' is gereformeerd, 'rk' is katholiek, 'lut' is luthers, 'isr' is joods, 'afg' is afgescheiden, 'epi' is episcopaal, 'wg' is Waals gereformeerd, 'dg' is doopsgezind en 'or' duidt op oud-rooms. Bij het veld hoofdbewoner (hb) staat een 'j' of een 'n' vermeld. Dit impliceert of ja of nee. Vanzelfsprekend betekent 'ja' dat de persoon in kwestie hoofdbewoner is, 'nee' betekent dat hij dit niet is. In dit laatste geval hebben alle velden daarna betrekking op zijn of haar hoofdbewoner. Zijn er tenslotte voor bepaalde velden geen gegevens beschikbaar, dan is een tilde ('~') ingevuld.
De volgorde in de database is gebaseerd op de volgorde in het volkstellingsregister. Zo is de eerste nieuwkomer in de database van het jaar 1829 Margaretha Huskes, woonachtig op de Oudegracht nummer 4 in wijk A en de laatste Jurriaan Schrijver uit de Catharijnesingel 637 in wijk M.
Zie ook: Jelle van Lottum, Immigranten in Nederland in de eerste helft van de 19e eeuw. Een onderzoek op basis van de Utrechtse volkstellingen van 1829 en 1839, IISH Research paper no. 43 (2004, PDF file, 690Kb)
