Dankzij de alertheid en goede zorgen van de afdeling 'NS Raub- und Beutegut' van de Bibliotheek Freie Universität Berlin kreeg het IISG onlangs een boek terug dat 75 jaar eerder door de Nazi’s uit de instituutsbibliotheek geroofd was. Het betreft een boek dat op het moment van de inbeslagname ondergebracht was in het depot van het IISG in Parijs. Het is voor het eerst dat een item uit deze Parijse IISG-afdeling, die in 1940 door Hitlers Reichssicherheitshauptamt (RSHA) leeggehaald werd, terugkomtbij de rechtmatige eigenaar. Het RSHA roofde boeken uit Joods privé-bezit en uit bibliotheken van instellingen. Lees meer over de geschiedenis van het IISG....
Het boekje in kwestie* kwam oorspronkelijk uit de collectie van de familie Kautsky. In 1938 waren de kisten met boeken en archief van de Kautsky’s vanuit Oostenrijk in Amsterdam aangekomen, maar het leek de toenmalige directie van het IISG niet verstandig ze daar te houden. Vanwege de dreigende oorlogssituatie werd het archiefgedeelte naar depots in Engeland overgebracht en het bibliotheekgedeelte naar Parijs. Dat laatste bleek toch minder safe dan gehoopt. De Duitsers vielen binnen en het materiaal, waaronder Kautsky’s boeken, werd richting Berlijn afgevoerd.
Het verhaal van diefstal en transport van oost naar west en vice versa is hiermee nog niet compleet, want na de oorlog werd dit zelfde boek nogmaals ontvreemd.
Alfred Weiland (1906-1978) was al voor de oorlog een gedreven boekenverzamelaar. Zelf was hij radenkommunist, een zeldzame branche binnen de linkse beweging, waarvan Rinus van der Lubbe de bekendste vertegenwoordiger is. Uitgerekend deze Weiland werd nu in juni 1945 officieel aangesteld door een Berlijnse instantie om in het pand van de RSHA de boeken (ca 60.000**) uit de door de Nazi’s in beslag genomen collecties ‘uit te sorteren’. Hij legde daarbij een grote creativiteit aan de dag: aan het eind van de rit bestond er ineens een ‘Collectie Weiland’ van maar liefst 6000 boeken uit de geschiedenis van de arbeidersbeweging.
Met deze collectie ging Weiland de boer op. Hij kende het IISG, want bood daar in 1961 een gedichtenbundel van de radenkommunist Herman Gorter aan. De collectie werd uiteindelijk na Weilands dood in 1979 aangekocht door de bibliotheek van de Freie Universität in (West) Berlijn. Ze filterden er 300 titels uit die het stempel van de oorspronkelijke eigenaar bevatten en zijn nu bezig die, waar mogelijk, te retourneren.
* Von Marburg bis Monastir. Eine südslawische Reise, van Hermann Wendel (1921) met een opdracht van de schrijver voor ‘Karl Kautsky in ehrfürchtiger Wertschätzung’, Frankfurt/M, 5.12.21.
** Michael Kubina, Von Utopie, Widerstand und Kaltem Krieg. Das unzeitgemässe Leben des Berliner Rätekommunisten Alfred Weiland (2000) p. 153