100 jaar Russische revolutie: onderzoek, collecties en activiteiten bij het IISG.
De Bolsjewieken die in 1917 in Rusland aan de macht kwamen, zagen het gezin als een bastion van de oude orde waar ze mee wilden afrekenen door het gezin als instituut te ondergraven. Dat beleid had verstrekkende gevolgen voor de Russische samenleving. Een Nederlands-Russische onderzoeksgroep van het IISG deed hier onderzoek naar, en maakte er een tentoonstelling over.
Eén van de belangrijkste verwijten van de Bolsjewieken richting het gezin, was dat het vrouwen onderdrukte. Opgesloten in het gezin konden vrouwen zich niet ontplooien op de arbeidsmarkt. En dat strookte niet met de gelijkheidsidealen van de Bolsjewieken. Vrouwen moesten dus bevrijd worden van de knellende banden van het gezin.
En de Bolsjewieken lieten er geen gras over groeien. Al in december 1917, koud een maand na de revolutie, werd echtscheiding gelegaliseerd, in 1920 abortus en in 1926 werd ongeregistreerd partnerschap als gelijkwaardig aan het huwelijk erkend.
Een laatste cruciaal onderdeel van de bevrijding van de vrouw was het overhevelen van de zorgfuncties van het gezin naar de samenleving. Er werd druk geëxperimenteerd met collectieve woonvormen, waar gezamenlijk werd gekookt en gegeten, de was werd gedaan in wasserijen, en kinderen collectief werden opgevoed.
Uiteraard hield het gezin niet op te bestaan, maar met name de legalisering van echtscheiding had verstrekkende consequenties. Dat was te wijten aan het mannentekort. In de Eerste Wereldoorlog en de burgeroorlog waren tussen 1914 en 1922 onvergelijkbaar veel meer mannen dan vrouwen omgekomen en in die situatie pakte de 'aanval' op het gezin volkomen averechts uit. Het lokte namelijk opportunistisch gedrag uit bij mannen, die zich steeds minder gelegen lieten aan de huwelijksbanden en van vrouw tot vrouw gingen. Gelijkwaardigheid bij ongelijke krachtsverhoudingen leidde zo uiteindelijk voor veel vrouwen niet tot emancipatie, maar tot onzekerheid.
Midden jaren dertig volgde een plotselinge ommekeer in het beleid. Het gezin werd gerehabiliteerd en abortus werd weer aan banden gelegd. De nieuwe conservatieve koers lijkt ingegeven door de wens sociale ontwrichting tegen te gaan en de bevolkingscijfers op te vijzelen.De collectivisatie van de landbouw en de hongersnood van 1932-33 hadden miljoenen slachtoffers geëist en de geboortecijfers daalden als gevolg van de industrialisatie. Het gezin moest nu de uitgedunde rangen weer aanvullen. De ideologie was ingehaald door de werkelijkheid.
Na de chaotische jaren van oorlog en wederopbouw ontstaat vanaf de jaren vijftig een nieuwe gezinsvorm. Het typische Sovjet-gezin bestond uit drie generaties onder één dak: oma, haar kinderen en haar kleinkinderen. Hoe dit patroon ontstond wordt uitgelegd in deze drieschermsprojectie van de tentoonstelling 'Samen en Alleen. Het Russische gezin in de twintigste eeuw'.
Artikel door Gijs Kessler
* Dit is de verkorte versie van een lezing die op 4 maart 2017 door Gijs Kessler werd uitgesproken in de Hermitage Amsterdam
Meer weten?
Het hele jaar Russische Revolutie bij het IISG