100 jaar Russische Revolutie: onderzoek, collecties en activiteiten bij het IISG.
De bolsjewistische revolutie had niet alleen een enorme impact op de sociaal-politieke structuur van het Russische rijk, maar markeerde tevens het begin van een nieuwe geopolitieke situatie die directe invloed had op naburige landen zoals Iran. De sociale hervormingen van de Sovjets waren gericht op een nieuwe samenlevingsvorm, met een duidelijke visie op stedelijke ontwikkeling die zowel in bestaande als in nieuw te bouwen steden moest worden toegepast. Denkbeelden over architectuur en ruimtelijke ordening vormden dan ook een elementair onderdeel van het allesomvattende geopolitieke project van de bolsjewieken.
In Iran was het de Iraanse communistische partij Tudeh die deze ideeën uitdroeg tijdens de jaren van wederopbouw na WO II, toen de invloed van de partij het grootst was. Naast hun politieke activiteiten, zoals het oprichten van vakbonden en het organiseren van demonstraties en bijeenkomsten, hielden de Tudeh-leden zich bezig met het overbrengen van de socialistische manier van leven op het volk en richtten zich daarbij met name op de arbeidersklasse en de middenklasse. Het discours over ‘stad en huiselijkheid’ maakte net als ruimtelijke ordening een onafscheidelijk deel uit van de politieke agenda van links. Ze bogen zich over vraagstukken als productiviteit, economische resultaten, woonvormen en huishoudelijk werk, en discussieerden over politieke vertegenwoordiging en actie. Met deze laatste punten trachtten ze vooral vrouwen aan te spreken, die tot dan toe een ‘vergeten’ deel van de actieve politieke massa vormden.
Kianouri tijdens een tv-debat met de oprichters van de Islamitische Republikeinse Partij. Iran, 1981. Bron: National Library and Archives of Iran (NLAI).
Een sleutelfiguur in deze sociaal-ruimtelijke ontwikkelingsplannen was een jonge architect en politiek activist, genaamd Noureddin Kianouri (1915-99). Hij had in 1939 een doctoraat in de bouwkunde behaald aan de Technische Universiteit van Aken. Na terugkeer in Iran sloot hij zich in 1941 aan bij de Tudeh-partij en groeide hij al snel uit tot een van de leiders. Samen met een aantal andere architecten richtte hij in 1945 de vereniging van Iraanse architecten op. Zij kregen de verantwoordelijkheid voor het ontwerp en de planning van grootschalige huisvestingsprojecten, eerst in Teheran en later ook in andere steden. Deze huisvestingsprojecten fungeerden als een proeftuin voor de nieuwe, socialistische manier van leven.
Op 4 februari 1949 werd de Tudeh-partij ervan beschuldigd een moordaanslag op de sjah te hebben beraamd, uit te voeren tijdens een jaarlijkse ceremonie ter herdenking van de oprichting van de Universiteit van Teheran. De partij werd vervolgens verboden en de meeste leiders werden gevangengezet. Na twee jaar in de cel te hebben gezeten, wist Kianouri te ontsnappen. Hij vluchtte naar Irak en vervolgens naar Italië, waar hij met hulp van de Italiaanse communistische partij een nieuwe identiteit kreeg: hij ging voortaan door het leven als dr. Silvio Macetti (N.K.), hoogleraar in de bouwkunde. Diens werk en artikelen zijn nog altijd gangbare referenties voor theoretische verhandelingen over socialistische architectuur. In 1955 verhuisde Macetti naar Oost-Berlijn (hoofdstad van de toenmalige DDR) en later werd hij benoemd tot een van de onderzoeksleiders aan de Deutsche Bauakademie. Gedurende zijn dienstverband aan dit instituut ontwikkelde hij in nauwe samenwerking met de Rus Georgy A. Gradov theorieën op het gebied van socialistische architectuur en stedelijke planning. Hij bleef in Berlijn tot 1977, toen hij werd gekozen tot secretaris-generaal van de Iraanse communistische partij. Hij nam zijn oude identiteit weer aan, keerde terug naar Iran en steunde de revolutie in 1979. Enkele jaren later werd hij echter opnieuw gearresteerd: hij werd ervan beschuldigd als spion voor de Sovjet-Unie te werken en werd veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Toch vonden Kianouri’s (oftewel Macetti’s) theorieën over socialistische architectuur en stedelijke planning indirect hun weg naar het Iraanse architectenwereldje. Talloze bouwkundigen, onder wie veel leden van de Iraanse vereniging van architecten, grepen terug op ‘Macetti’s’ werk. Zo droegen zijn ideeën ertoe bij dat Iraanse steden uitgroeiden tot verzetshaarden. Wanneer de openbare ruimte van een stad streng wordt bewaakt en gecontroleerd door politie en leger, worden huizen een cruciale plaats waar mensen zich veilig kunnen uiten en politiek gelijkgestemden elkaar kunnen ontmoeten.
Artikel door Hamed Khosravi
Dr.ir. Hamed Khosravi is architect, schrijver en docent. Hij is voormalig onderzoeker aan het IISG en hoogleraar aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.