100 jaar Russische Revolutie: onderzoek, collecties en activiteiten bij het IISG.
Toen de Eerste Wereldoorlog was afgelopen, moest Iran nog bijkomen van de gevolgen van de Constitutionele Revolutie van 1905-1909. De verlichte kringen in het land waren geïnspireerd geraakt door het egalitarisme, het liberalisme en het romantisch territoriaal nationalisme. Zij streefden naar een moderne, gecentraliseerde staat, die de soevereiniteit van het land zou kunnen waarborgen en de economische en maatschappelijke veranderingen door zou kunnen voeren die tijdens de Constitutionele Revolutie waren beloofd.
Aan de zuidkust van de Kaspische Zee, in de Iraanse provincie Gilan, stond de hervormingsgezinde populaire leider Mirza Kuchik met zijn Jangali-rebellenbeweging lijnrecht tegenover de centrale regering. Kuchik was ervan overtuigd dat als hij erin zou slagen om regionale campagnes te starten om veranderingen en hervormingen in gang te zetten in zijn provincie, deze hervormingen zich vanzelf geleidelijk over het hele land zouden verspreiden. Hij was geen separatist, maar was juist voorstander van een stabiele politieke macht in Iran en voorvechter van een eerlijke verdeling van de macht tussen de centrale overheid en de provincies.
Na de Russische revolutie van 1917 was Iran een van de voornaamste doelwitten van de bolsjewieken om hun revolutionaire communisme te verspreiden buiten de grenzen van het omvergeworpen tsarenrijk. Ze hadden het vooral gemunt op het noordelijke deel van Iran, waar de Jangali-rebellen de macht hadden over de provincie Gilan. Onder het voorwendsel dat ze militaire activiteiten van de contrarevolutionaire Witten rond de Kaspische Zee wilden tegengaan, gingen de Russische strijdkrachten op 18 mei 1920 aan de noordkust van Iran aan land.
Viering van de Dag van Arbeid in Rasht, provincie Gilan (Iran), 1927. Privécollectie van Touraj Atabaki.
Communistische partij Iran
In juni 1920 kwamen Iraanse sociaaldemocraten en socialisten vanuit heel Iran en uit de zuidelijke gebieden van het voormalige tsarenrijk bijeen in de Kaspische havenstad Anzali. Daar richtten zij de Iraanse Communistische Partij op, die zich onmiddellijk aansloot bij de Derde Communistische Internationale (Comintern). Later trokken de Jangalis, nu vergezeld door Iraanse en Russische communisten, naar de provinciehoofdstad Rasht. Op 5 juni 1920, tijdens een massaparade met een militair muziekkorps en vlaggen op het centrale plein van de stad, riep Kuchik Khan de Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek uit en sprak daarbij de volgende woorden:
“Er is een schitterend licht ontstoken in Rusland. Aanvankelijk waren we er dermate door verblind dat we ons er zelfs van afwendden, maar nu hebben we de grootsheid van dit stralende licht ingezien. Mocht dit vuur gedoofd worden in Rusland, dan zou het Iraanse volk niet bij machte zijn het weer aan te wakkeren. Alle inspanningen van het Iraanse volk dienen dan ook gericht te zijn op een alliantie met Sovjet-Rusland. Ten teken van onze nauwe band met de Russische bolsjewieken sluit ik de vertegenwoordiger van Sovjet-Rusland in mijn armen.”
In een daaropvolgende verklaring, getiteld “De smeekbede van de Onderdrukte Natie Iran zoals verwoord door de Fada’is van Jangal”, bekrachtigde hij de oprichting van het Iraanse Rode Revolutionaire Comité dat zich ten doel had gesteld de monarchie af te schaffen en de Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek te vestigen.
Postzegel van de Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek, 1920. Public domain, via Wikimedia Commons
De Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek heeft uiteindelijk één jaar bestaan. In het eerste manifest maakte het kabinet van de republiek, bestaande uit Iraanse communisten en Jangalis, bekend de volgende doelstellingen te willen realiseren:
- burgerrechten voor iedereen, ongeacht ras of geloof;
- vrijheid van gedachten en meningsuiting, vrijheid van vereniging, persvrijheid en vrijheid van arbeid en beweging;
- afschaffing van alle adellijke titels en privileges;
- het recht om op de leeftijd van zestig jaar met pensioen te gaan;
- gelijkheid tussen mannen en vrouwen wat betreft burgerlijke en sociale rechten;
- universeel kiesrecht en rechtstreekse verkiezingen;
- gratis en verplicht basisonderwijs voor iedereen;
- gratis en verplicht voortgezet onderwijs voor talentvolle kinderen en de vrijheid om zelf een studie te kiezen;
- religie gescheiden houden van politieke en economische zaken.
Spanningen tussen de communistische en niet-communistische groeperingen binnen de leiding van de Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek mondden al snel uit in een ernstig conflict, met als gevolg dat de niet-communistische Jangalis uit het kabinet werden gegooid. De Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek bleef nog een tijdje bestaan onder communistisch leiderschap, met steun van de Sovjet-Unie. Het einde kwam in maart 1921 met de ratificatie van een handelsovereenkomst tussen de Britse en de Russische regering, waarin een dringend beroep werd gedaan op de Sovjet-Unie om hun steun voor de Iraanse Socialistische Sovjetrepubliek in te trekken. Onder druk van de Iraanse centrale regering stortte de Iraanse Sovjetrepubliek in en werd na een kort bestaan definitief opgedoekt in september 1921.
Artikel door Touraj Atabaki
De Sovjet-Unie bleef gedurende haar hele bestaan invloed uitoefenen op de Iraanse politiek. Voor meer informatie over deze opmerkelijke periode: Het dubbelleven van N.K. geschreven door Hamed Khosravi.
Touraj Atabaki is honorary fellow aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Hij kwam in 1995 in dienst bij het IISG en bekleedde de positie van hoofd Collectievorming en Onderzoek Midden-Oosten en Centraal-Azië.
Wat is hierover te vinden in de collecties van het IISG?
Iran and Turkey Communist Parties of Azerbaijan Archives
Iranian Socialist and Communist Parties, Organizations and Groups Archives