100 jaar Russische Revolutie: onderzoek, collecties en activiteiten bij het IISG.
De revoluties van februari en oktober 1917 deden het Russische keizerrijk op zijn grondvesten schudden. Tijdens de burgeroorlog die erop volgde, viel het land uiteen langs tal van etnische, politieke, sociale en geografische breuklijnen. Burgeroorlog, revolutie, dekolonisatie en het uit elkaar vallen van een imperium liepen onontwarbaar door elkaar en de één versterkte de ander.
Eén van de onopgeloste en langer lopende problemen die ten grondslag lagen aan de revolutie was het zogenaamde nationale vraagstuk. Het Russische keizerrijk was een multi-etnisch en multi-confessioneel land, en een koloniale mogendheid, waarin echter onvoldoende tegemoet werd gekomen aan de aspiraties van de niet-Russische minderheden. Met name vanaf de laat negentiende eeuw werd een russificatiepolitiek gevoerd, die het gebruik van andere talen en cultuuruitingen dan de Russische ontmoedigde.
Toen de revoluties in St. Petersburg de tsaar opzij schoven en het centrale gezag onderuit haalden, grepen verschillende volkeren binnen het keizerrijk de gelegenheid aan om eigen, onafhankelijke staten te stichten. Soms gebeurde dit onder de vlag van de revolutie, soms als reactie op de revolutie. In Georgië riepen Mensjewieken een onafhankelijke republiek uit die zich verzette tegen de revolutie in het St. Petersburg van de Bolsjewieken, hun voormalige partijgenoten. In Armenië stichtten nationalisten een onafhankelijke staat, die tot 1920 bestond. Ook in andere delen van het keizerrijk ontstonden nieuwe staten, zoals in Centraal-Azië, waaraan in dit artikel apart aandacht wordt besteed door Touraj Atabaki.
Relevant vanuit de huidige politieke context, is dat in de Oekraïne in die jaren maar liefst vier pogingen tot het stichten van een onafhankelijke nationale staat plaatsvonden, sommigen onder nationalistische vlag, anderen onder socialistische. Deze staten vochten tegen elkaar, maar ook tegen de Bolsjewieken in Rusland, die uiteindelijk de Oekraïne echter weer inlijfden. Een Oekraïense burgeroorlog, een Russische burgeroorlog en een revolutie speelden zodoende tegelijkertijd en liepen door elkaar. Natuurlijk kan geen directe lijn getrokken worden naar de huidige burgeroorlog in Oekraïne, maar voor een beter begrip van het hele conflict rond Oost-Oekraïne is deze goeddeels vergeten geschiedenis wel van belang.
Vanuit de periferie van het keizerrijk gezien betekende de revolutie zodoende vaak iets heel anders dan gezien vanuit de hoofdstad St. Petersburg, waar het conflict zich met name toespitste op de politieke tegenstelling tussen revolutionairen en contra-revolutionairen. Toch was er ook binnen etnisch Rusland, het grootste deel van het keizerrijk, geen sprake van een uniform revolutionair proces. Gezien vanuit de regio's viel het conflict ook weer in meerdere delen uiteen.
Recent onderzoek naar de uitslagen van de verkiezingen voor de Wetgevende vergadering in november 1917, de enige democratische verkiezingen die plaatsgevonden hebben in het hele revolutionaire proces, laat zien dat de steun voor Lenin en zijn Bolsjewieken sterk geconcentreerd was in de zogenaamde consumptieregio’s van Europees Rusland.¹ Dat zijn de gebieden waar klimaat en bodemgesteldheid het onmogelijk maken voldoende graan te verbouwen om de bevolking te voeden. En vanuit die optiek bezien komt de meedogenloze graanrequisitiepolitiek van de Bolsjewieken die zowel in 1921 als in 1933 tot grootscheepse hongersnood leiden, in een heel ander licht te staan.
Veel minder steun voor de Bolsjewieken was er in graan producerende regio’s met een sterke boerensignatuur. Sommige van die regio's verzetten zich gewapenderhand tegen de machtsovername door de communisten in St. Petersburg. Siberië, waar veel relatief welvarende onafhankelijke boeren woonden, steunde bijvoorbeeld grotendeels de Witte zijde in de burgeroorlog. En in Tambov, in het agrarische Midden-Wolga gebied, voerde boerenleider Antonov een ware guerilla-oorlog tegen de Sovjetautoriteiten, die uiteindelijk met grof militair geweld en het gebruik van gifgas tegen de bevolking de kop werd ingedrukt.
Al deze regionale tegenstellingen en nationale aspiraties, van groot belang op dat moment, zijn echter grotendeels in het vergeetboekje van de geschiedenis geraakt omdat uiteindelijk de Bolsjewieken stukje bij beetje het Russische keizerrijk vrijwel geheel weer onder hun gezag brachten, en uit die stukjes en beetjes een nieuwe staat smeedden: de Sovjet-Unie, die nog zeventig jaar zou blijven bestaan. Wel was er in de opzet van die staat enigszins tegemoet gekomen aan het streven naar autonomie en zelfbeschikking van met name de niet-Russische volkeren, die eigen republieken en zelfbestuur kregen, zij het in de praktijk onder strakke regie van Moskou.
Meer nog dan welke andere periode uit de Russissche geschiedenis dan ook was de Sovjetperiode er één van extreem gecentraliseerd en uniform bestuur over het reusachtige land. Regionale verschillen en bijzonderheden, dialecten en gebruiken, bouwstijlen, gewasvariëteiten, culinaire tradities en economische specialismes werden van Baltische zee tot Beringstraat overgoten met een eenheidssaus en gladgestreken. Vlieg je van Moskou naar Vladivostok, bijna tien uur vliegen, dan verandert er, behalve de geografie, zo goed als niets in de aanblik van het land.
Dit proces van harmonisatie, als ook de regionale variatie die op eerdere tijdstippen wel degelijk nog bestond, zijn een grotendeels onontgonnen onderzoeksterrein op het gebied van de Russische geschiedenis, mede door de omvang van de taak voor dit slecht ontsloten, reusachtige land. Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis wil aan dit onderzoeksterrein een bijdrage leveren door het systematisch ontsluiten van regionale gegevens over Ruslands sociale en economische ontwikkeling over de laatste twee eeuwen. In samenwerking met de New Economic School in Moskou en andere Russische partners maakte het de Electronic Repository of Russian Historical Statistics, waar deze data vrij online beschikbaar worden gesteld, en dat binnenkort geheel tweetalig (Russisch en Engels) gelanceerd wordt.
1. Castañeda Dower, Paul and Markevich, Andrei, Democratic Support for the Bolshevik Revolution: An Empirical Investigation of 1917 Constituent Assembly Elections (October 17, 2017). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3059131
Artikel door Gijs Kessler, senior onderzoeker IISG